Perspektiva



‘Na aña 1492 Amérika a deskubrí Colón i kolonialismo’. E frase aki tabata hopi gustá durante añanan ‘60 pa duna historia otro perspek-
tiva. Colón, en bes di un héroe, ta wòrdu pintá komo un abusadó. Asta su fam ‘Colon’ ta konsistí di e promé 5 lèter di ‘colonialismo’. Amérika por a sa for di kuminsamentu kiko tabata wardando nan!

E perspektiva aki tin su bèrdat den dje. Pero e ta mitar bèrdat, manera nos lo mira. Hecho ta ku Colón tabatin e kompronde-mientu i kurashi pa eksplorá mundu. E tabata e agente aktivo, nò e kontinente Merikano ku a risibi’é. Colón a hasi un gran kos pa humanidat, a pesar di e 3 pa 4 siglo di kolonialismo. Ku Colón integrashon mundial a kuminsá.

Otro perspektiva

‘T’e blankunan liberal di siglo 19 a abolí sklabitut’. Den nos komunidat ta OK pa enfatisá e kosnan malu ku e hendenan blanku a hasi. Sklabitut, kolonialismo etc. Si bo ta blanku, bo mester sinti bo kulpabel i sera bo smul. Sigur, bo no mester kritiká kualkier fayo di nos hendenan. Esei ta ‘tabú’.

Pero sklabitut semper ta t’ei. E tabata eksistí na Afrika, kaminda e barkunan Hulandes a pasa kumpra katibu di doñonan Afrikano. Te dia di awe tin sklabitut na Afrika (e.o. e pais Niger, kaminda miles di hende ta biba den sirkunstansia ku mester wòrdu kalifiká komo sklabitut).

Sklabitut tabata eksistí na China, Hapon, India, Medio-Oriente i Afrika. West-Europa tabata un eksepshon, ounke e situashon di e asina yamá ‘lijfeigenen’ (serfs na Ingles) no tabata hopi diferente di sklabitut. Hende a trata otro kruelmente tur semper, tur parti di mundu. E matanza kousá pa Hitler no tabata mas kruel ku esun na Ruanda na 1994, kaminda un tribu a mata mas ku mei miyon di hende di otro tribu ku machete i skopèt.

Siglo de las Luces

Sin embargo, durante siglo 18 a surgi un movimiento na Europa ku historiadónan yama e ’Age of Enlightenment’ (na Spañó ‘Siglo de las Luces’). Liberalismo - e pensamentu nobo i úniko ku tur hende a nase liber i igual - a kue forsa durante e periodo ei, loke a resultá e.o. den abolishon di sklabitut. Si no tabata pa e liberalistanan Europeo di siglo 18 i 19, te ainda mundu lo a biba den e skuridat di opreshon i abusu komo sistema gubernamental.

Perspektiva pa futuro

Ambos perspektiva menshoná den e artíkulo aki ta no mas ku mitar bèrdatnan. Loke nos kier splika ta ku niun hende bibá na e momentu aki tin motibu di sinti su mes kulpabel òf di ménos balor pa loke a pasa den pasado. Nos ta biba awor. I nos tur tin un responsabilidat pa perkurá ku nos futuro lo ta mihó i ku nos lo abolí tur eror di pasado. Nos tin ku mantené e espíritu libertador di e Siglo de las Luces: Demo-krasia, igualdat, libertat, derecho humano. I konstruí un kos mas mihó riba dje!